291
Yirmi Üçüncü Lem’a [parıltı]
Tabiat Risalesi
On Yedinci Lem’anın [parıltı] On Altıncı Notası [bildiri] iken, ehemmiyetine binaen, Yirmi Üçüncü Lem’a [parıltı] olmuştur. Tabiattan gelen fikr-i küfrîyi [Allah’ı inkâr etme düşüncesi] dirilmeyecek bir surette öldürüyor, küfrün [inançsızlık, inkâr] temel taşını zîrüzeber [alt üst, darma dağınık] ediyor.
İHTAR: Şu Notada, [bildiri] tabiiyyunun [her şeyin tabiatın tesiriyle meydana geldiğini iddia edenler] münkir [Allah’a inanmayan] kısmının gittikleri yolun içyüzü ne kadar akıldan uzak ve ne kadar çirkin ve ne derece hurafe olduğu, lâakal [en az] doksan muhali tazammun [içerme, içine alma] eden Dokuz Muhal ile beyan edilmiş. Sair risalelerde o muhaller kısmen izah edildiğinden; burada gayet muhtasar [kısa] olmak haysiyetiyle, bâzı basamaklar tayyedilmiştir. Onun için, birden bire, “Bu kadar zâhir ve âşikâre bir hurafeyi nasıl bu meşhur âkıl [akıllı] feylesoflar kabul etmişler, o yolda gidiyorlar?” hatıra geliyor.
Evet, onlar mesleklerinin içyüzünü görememişler. Hem, hakikat-i meslekleri [takip edilen bir yöntemin gerçek yönü] ve mesleklerinin lâzımı ve muktezası [bir şeyin gereği] odur ki, yazılmış herbir muhalin ucunda beyan edilen o çirkin ve müstekreh [çirkin] ve gayr-ı mâkulHaşiye [akla aykırı] hülâsa-i mezhepleri [takip edilen metodun belirgin özellikleri] ve mesleklerinin lâzımı ve zarurî muktezası [bir şeyin gereği] olduğunu gayet bedihî [açık, aşikâr] ve kat’î burhanlarla, [delil] şüphesi olanlara tafsilen beyan ve ispat etmeye hazırım.
292
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
قَالَتْ رُسُلُهُمْ اَفِى اللهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَاْلاَرْضِ * 1
Şu âyet-i kerime, istifham-ı inkârî [bir şeyin öyle olmayacağını soru sorma şekliyle ifade etme; “Hiç böyle olur mu?”] ile, “Cenâb-ı Hak [Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve azamet sahibi yüce Allah] hakkında şek [şüphe] olmaz ve olmamalı” demekle, vücud ve vahdâniyet-i İlâhiye [Allah’ın bir ve tek olması] bedâhet [açıklık] derecesinde olduğunu gösteriyor.
Şu sırrı izahtan evvel bir ihtar: 1338’de Ankara’ya gittim. İslâm Ordusunun Yunan’a galebesinden [üstün gelme] neş’e alan ehl-i imanın [Allah’a inanan] kuvvetli efkârı [fikirler] içinde, gayet müthiş bir zındıka fikri, içine girmek ve bozmak ve zehirlendirmek için dessâsâne [hileli ve aldatıcı bir şekilde] çalıştığını gördüm. “Eyvah,” dedim. “Bu ejderha imanın erkânına [bir şeyin mahiyetini oluşturan temel esaslar, rükünler] [esas, şart] ilişecek!” O vakit, şu âyet-i kerime bedâhet [açıklık] derecesinde vücud ve vahdâniyeti [Allah’ın benzersiz ve bir oluşu ve ortağının bulunmayışı] ifham [(he ile) anlatma] ettiği cihetle, ondan istimdad [yardım dileme] edip, o zındıkanın başını dağıtacak derecede Kur’ân-ı Hakîmden [her âyet sûresinde sayısız hikmet ve faydalar bulunan Kur’ân] alınan kuvvetli bir burhanı, [delil] Nur’un Arabî risalesinde yazdım. Ankara’da, Yeni Gün Matbaasında tab [basma] ettirmiştim. Fakat maatteessüf [ne yazık ki] Arabî bilen az ve ehemmiyetle bakanlar da nadir olmakla beraber, gayet muhtasar [kısa] ve mücmel [kısa, kısaca] bir surette o kuvvetli burhan [delil] tesirini göstermedi. Maatteessüf, [ne yazık ki] o dinsizlik fikri hem inkişaf [açığa çıkma] etti, hem kuvvet buldu. Bilmecburiye, [mecburen, zorunlu olarak] o burhanı [delil] Türkçe olarak bir derece beyan edeceğim. O burhanın [delil] bazı parçaları bazı risalelerde tam izah edildiğinden, burada icmâlen [özet] yazılacaktır. Sair risalelerde inkısam [bölünme, kısımlara ayrılma] etmiş olan müteaddit [bir çok] burhanlar, [delil] bu burhanda [delil] kısmen ittihad [birleşme] ediyor, herbiri bunun bir cüz’ü hükmüne geçiyor.
Mukaddime
Ey insan! Bil ki, insanların ağzından çıkan ve dinsizliği işmam [hissetirme] eden dehşetli kelimeler var; ehl-i iman [Allah’a inanan] bilmeyerek istimal [çalıştırma, vazifelendirme] ediyorlar. Mühimlerinden üç tanesini beyan edeceğiz.
293
Birincisi: Evcedethu’l-esbab, yani, “Esbab bu şeyi icad ediyor.”
İkincisi: Teşekkele binefsihî, yani, “Kendi kendine teşekkül [kendi kendine oluşma] ediyor, oluyor, bitiyor.”
Üçüncüsü: İktezathu’t-tabiat, yani, “Tabiîdir, tabiat iktiza [bir şeyin gereği] edip icad ediyor.”
Evet, madem mevcudat [var edilenler, varlıklar] var ve inkâr edilmez. Hem, her mevcut san’atlı ve hikmetli vücuda geliyor. Hem madem kadîm [eski] değil, yeniden oluyor. Herhalde, ey mülhid, [dinsiz] bu mevcudu, meselâ bu hayvanı, ya diyeceksin ki, esbab-ı âlem [bu âlemdeki sebepler] onu icad ediyor, yani esbabın içtimaında [bir araya gelme, toplanma] o mevcut vücut buluyor; veyahut o kendi kendine teşekkül [kendi kendine oluşma] ediyor; veyahut, tabiat muktezası [bir şeyin gereği] olarak, tabiatın tesiriyle vücuda geliyor; veyahut bir Kadîr-i Zülcelâlin [kudreti her şeyi kuşatan ve sonsuz haşmet ve yücelik sahibi olan Allah] kudretiyle icad edilir.
Madem aklen bu dört yoldan başka yol yoktur. Evvelki üç yol muhal, [bâtıl, boş söz] battal, [bâtıl, boş, hükümsüz] mümteni, [imkansız] gayr-ı kabil [imkânsız] oldukları kat’î ispat edilse, bizzarure [ister istemez, zorunlu olarak] ve bilbedâhe, [açık bir şekilde] dördüncü yol olan tarik-i vahdâniyet [bütün varlıkların sadece Allah tarafından yaratıldığını kabul etme yolu] şeksiz, [şüphesiz] şüphesiz sabit olur.
AMMA BİRİNCİ YOL ki, esbab-ı âlemin [bu âlemdeki sebepler] içtimaıyla [bir araya gelme, toplanma] teşkil-i eşya [varlıkların oluşması, meydana gelmesi] ve vücud-u mahlûkattır. [yaratılmışların varlığı] Pek çok muhâlâtından yalnız üç tanesini zikrediyoruz.
BİRİNCİSİ
Bir eczahanede, gayet muhtelif maddelerle dolu, yüzer kavanoz şişeler bulunuyor. O edviyelerden, [devâlar, çareler] zîhayat [canlı] bir macun istenildi. Hem hayattar, harika bir tiryak, [derman, ilaç] onlardan yapılmak icap [gerekli kılma] etti. Geldik, o eczahanede, o zîhayat [canlı] macunun ve hayattar tiryakın çoklukla efradını [bireyler] gördük. O macunlardan herbirisini tetkik ettik.
Görüyoruz ki, o kavanoz şişelerden herbirisinden, bir mizan-ı mahsusla, [özel ölçü] bir iki dirhem bundan, üç dört dirhem ötekinden, altı yedi dirhem başkasından, ve hâkezâ, muhtelif miktarlarda eczalar alınmış. Eğer birinden, bir dirhem ya noksan veya fazla alınsa, o macun zîhayat [canlı] olamaz, hâsiyetini [özellik] gösteremez. Hem o hayattar tiryakı da tetkik ettik. Herbir kavanozdan bir mizan-ı mahsusla [özel ölçü] bir madde alınmış ki, zerre miktarı noksan veya ziyade olsa, tiryak [derman, ilaç] hassasını kaybeder.
294
O kavanozlar elliden ziyade iken, herbirisinden ayrı bir mizanla [ölçü] alınmış gibi, ayrı ayrı miktarda eczaları alınmış.
Acaba hiçbir cihette imkân ve ihtimal var mı ki, o şişelerden alınan muhtelif miktarlar, şişelerin garip bir tesadüf veya fırtınalı bir havanın çarpmasıyla devrilmesinden, herbirisinden alınan miktar kadar, yalnız o miktar aksın, beraber gitsinler ve toplanıp o macunu teşkil etsinler? Acaba bundan daha hurafe, muhal, [bâtıl, boş söz] bâtıl birşey var mı? Eşek muzaaf [kat kat] bir eşekliğe girse, sonra insan olsa, “Bu fikri kabul etmem” diye kaçacaktır.
İşte bu misal gibi, herbir zîhayat, [canlı] elbette zîhayat [canlı] bir macundur. Ve herbir nebat, [bitki] hayattar bir tiryak [derman, ilaç] gibidir ki, çok müteaddit [bir çok] eczalardan, çok muhtelif maddelerden, gayet hassas bir ölçüyle alınan maddelerden terkip [birleşim, sentez] edilmiştir. Eğer esbaba, anâsıra [kâinattaki unsurlar, elementler] isnad edilse ve “Esbab [sebebler] icad etti” denilse, aynen eczahanedeki macunun, şişelerin devrilmesinden vücut bulması gibi, yüz derece akıldan uzak, muhal [bâtıl, boş söz] ve bâtıldır.
Elhasıl, [kısaca, özetle] şu eczahane-i kübrâ-yı âlemde, [büyük bir eczane olan âlem, kâinat] Hakîm-i Ezelînin [her işini hikmetle yapan ve varlığının başlangıcı olmayıp zamanla kayıtlı olmayan Allah] mizan-ı kazâ ve kaderiyle [kazâ ve kader terazisi] alınan mevâdd-ı hayatiye, [hayat için gerekli maddeler] hadsiz bir hikmet ve nihayetsiz bir ilim ve herşeye şâmil [içine alan] bir irade ile vücut bulabilir. “Kör, sağır, hudutsuz, sel gibi akan küllî anasır [unsurlar, elementler] ve tabâyi [mizaçlar, tabiatlar] ve esbabın işidir” diyen bedbaht, “O tiryak-ı acip, [hayret verici ilâç] kendi kendine, şişelerin devrilmesinden çıkıp olmuştur” diyen divane bir hezeyancı, [boş söz, saçmalama] sarhoş bulunan bir ahmaktan daha ziyade ahmaktır. Evet, o küfür ahmakane, sarhoşâne, divanece bir hezeyandır. [boş söz, saçmalama]
İKİNCİ MUHAL [bâtıl, boş söz]
Eğer herşey, Vâhid-i Ehad [bir olan ve birliği her bir şey üzerinde görülen Allah] olan Kadîr-i Zülcelâle [kudreti her şeyi kuşatan ve sonsuz haşmet ve yücelik sahibi olan Allah] verilmezse, belki esbaba isnad edilse, lâzım gelir ki, âlemin pek çok anâsır [kâinattaki unsurlar, elementler] ve esbabı, herbir zîhayatın [canlı] vücudunda müdahalesi bulunsun. Halbuki, sinek gibi bir küçük mahlûkun vücudunda,
295
kemâl-i intizamla, [tam ve mükemmel düzen] gayet hassas bir mizan [ölçü] ve tamam bir ittifakla, muhtelif ve birbirine zıt, mübâyin [farklı, birbirinin zıddı] esbabın içtimaı [bir araya gelme, toplanma] o kadar zâhir bir muhaldir ki, sinek kanadı kadar şuuru bulunan, “Bu muhaldir, olamaz” diyecektir.
Evet, bir sineğin küçücük cismi, kâinatın ekser anâsır [kâinattaki unsurlar, elementler] ve esbabıyla alâkadardır, belki bir hülâsasıdır. [esas, öz] Eğer Kadîr-i Ezelîye [herşeye gücü yeten, varlığının başlangıcı olmayıp zamanla sınırlı olmayan Allah] verilmezse, o esbab-ı maddiye, [maddî sebepler] onun vücudu yanında bizzat hazır bulunmak lâzım; belki onun küçücük cismine girmek gerektir. Belki, cisminin küçük bir nümunesi olan gözündeki bir hücresine girmeleri icap [gerekli kılma] ediyor. Çünkü, sebep maddî ise, müsebbebin [netice, eser, sebebin sonucu] yanında ve içinde bulunması lâzım geliyor. Şu halde, iki sineğin iğne ucu gibi parmakları yerleşmeyen o hücrecikte, erkân-ı âlem [maddî âlemin temel unsurları] ve anâsır [kâinattaki unsurlar, elementler] ve tabâyiin, [mizaçlar, tabiatlar] maddeten içinde bulunup, usta gibi içinde çalıştıklarını kabul etmek lâzım geliyor. İşte, Sofestâînin [kâinatın Yaratıcısını kabul etmemek için herşeyi, hattâ kendini dahi inkâr eden bir felsefî ekole bağlı kimse] en eblehleri [ahmak] dahi böyle bir meslekten utanıyor.
ÜÇÜNCÜ MUHAL [bâtıl, boş söz]
اَلْوَاحِدُ لاَ يَصْدُرُ اِلاَّ عَنِ الْوَاحِدِ kaide-i mukarreresiyle, [kesin olarak kabul edilen kural] “Bir mevcudun vahdeti [Allah’ın birliği] varsa, elbette bir vâhidden, bir elden sudur [bir şeyden çıkma, olma] edebilir.” Hususan o mevcut, gayet mükemmel bir intizam ve hassas bir mizan [ölçü] içinde ve câmi bir hayata mazhar [erişme, nail olma] ise, bilbedâhe, [açık bir şekilde] sebeb-i ihtilâf [anlaşmazlık ve uyuşmazlık sebebi] ve keşmekeş olan müteaddit [bir çok] ellerden çıkmadığını, belki gayet kadîr, hakîm [bilge; bilgili, iyi ahlâklı ve kâmil insan] olan birtek elden çıktığını gösterdiği halde; hadsiz ve câmid [cansız] ve cahil, mütecaviz, [aşkın] şuursuz, karmakarışıklık içinde, kör, sağır esbab-ı tabiiyenin [doğal sebepler] karmakarışık ellerine—hadsiz imkânat yolları içinde ve içtima [bir araya gelme, toplanma] ve ihtilâtla [birbirine karışma] o esbabın körlüğü, sağırlığı ziyadeleştiği halde—o muntazam ve mevzun [ölçülü] ve vâhid [bir] bir mevcudu onlara isnad etmek, yüz muhali birden kabul etmek gibi akıldan uzaktır.
Haydi, bu muhalden kat-ı nazar, [bakmama, dikkate almama] esbab-ı maddiyenin [maddî sebepler] elbette tesirleri, mübaşeretle [bir işe başlama, girişim, temas etme]
296
ve temasla olur. Halbuki, o esbab-ı tabiiyenin [doğal sebepler] temasları, zîhayat [canlı] mevcutların zâhirleriyledir. Halbuki görüyoruz ki, o esbab-ı maddiyenin [maddî sebepler] elleri yetişmediği ve temas edemedikleri o zîhayatın [canlı] bâtını, on defa zâhirinden daha muntazam, daha lâtif, [berrak, şirin, hoş] san’atça daha mükemmeldir. Esbab-ı maddiyenin [maddî sebepler] elleri ve âletleriyle hiçbir cihetle yerleşemedikleri, belki tam zâhirine de temas edemedikleri küçücük zîhayat, [canlı] küçücük hayvancıklar, en büyük mahlûklardan [varlıklar] daha ziyade san’atça acip, hilkatçe bedî [benzersiz bir şekilde yoktan yaratan] bir surette oldukları halde, o câmid, [cansız] cahil, kaba, uzak, büyük ve birbirine zıt olan sağır, kör esbaba isnad etmek, yüz derece kör, bin derece sağır olmakla olur.
AMMA İKİNCİ MESELE teşekkele binefsihî’dir. Yani, “Kendi kendine teşekkül [kendi kendine oluşma] ediyor.” İşte bu cümlenin dahi çok muhâlâtı var; çok cihetle bâtıldır, muhaldir. Nümune için, muhâlâtından üç tanesini beyan ederiz.
BİRİNCİSİ
Ey muannid [inatçı] münkir! [Allah’a inanmayan] Senin enâniyetin seni o kadar ahmaklaştırmış ki, yüz muhali birden kabul etmeyi bir derece hükmediyorsun. Çünkü sen mevcutsun. Ve basit bir madde ve câmid [cansız] ve tagayyürsüz [değişmeyen, sabit] değilsin. Belki, daima teceddüdde [yenileme] olarak, gayet muntazam bir makine ve harika ve daima tahavvülde [başka bir hâle geçme, dönüşme] bir saray gibisin. Senin vücudunda her vakit zerreler çalışıyorlar. Senin vücudun kâinatla, hususan rızık münasebetiyle, hususan bekà-yı nev’î [türün varlığının devamı] itibarıyla alâkadar ve alışverişi vardır. Senin vücudunda çalışan zerreler, o münasebâtı bozmamak ve o alâkadarlığı kırmamak için dikkat ediyorlar, öylece ihtiyatla [dikkat, tedbir] ayaklarını atıyorlar. Güya bütün kâinata bakıyorlar, senin münasebâtını kâinatta görüp öyle vaziyet alıyorlar. Sen zâhirî ve bâtınî duygularınla, o zerrelerin o harika vaziyetine göre istifade edersin.
Eğer sen vücudundaki zerreleri, Kadîr-i Ezelînin [herşeye gücü yeten, varlığının başlangıcı olmayıp zamanla sınırlı olmayan Allah] kanunuyla hareket eden küçücük memurları veya bir ordusu veya kalem-i kaderin [kader kalemi] uçları (herbir zerre bir kalem ucu) veya kalem-i kudretin [Allah’ın kudret kalemi] noktaları (herbir zerre bir nokta) olduğunu kabul etmezsen, o vakit senin gözünde çalışan herbir zerreye öyle bir göz lâzım
297
ki, senin mecmu-u cesedinin her tarafını görmekle beraber, münasebettar [alâkalı, ilgili] olduğun bütün kâinatı dahi görecek bir gözü ve bütün senin mazi [geçmiş] ve müstakbel [gelecek] ve nesil ve aslın ve anâsırının [kâinattaki unsurlar, elementler] menbalarını ve rızkının madenlerini bilecek, tanıyacak, yüz dâhi kadar bir akıl vermek lâzım geliyor. Senin gibi bu meselelerde zerre kadar aklı olmayanın bir zerresine bin Eflâtun kadar bir ilim ve şuur vermek, bin derece divanece bir hurafeciliktir.
İKİNCİ MUHAL [bâtıl, boş söz]
Senin vücudun bin kubbeli [yarım küre şeklinde olan çatı] harika bir saraya benzer ki, her kubbesinde [yarım küre şeklinde olan çatı] taşlar, direksiz birbirine baş başa verip muallâkta [yüce] durdurulmuş. Belki senin vücudun, bin defa bu saraydan daha aciptir. Çünkü, o saray-ı vücudun, [bin kubbeli harika bir saraya benzetilen insan vücudu] daima, kemâl-i intizamla [tam ve mükemmel düzen] tazelenmektedir. Gayet harika olan ruh, kalb ve mânevî letâiften [duygular] kat-ı nazar, [bakmama, dikkate almama] yalnız cesedindeki herbir âzâ, bir kubbeli [yarım küre şeklinde olan çatı] menzil hükmündedir. Zerreler, o kubbedeki [yarım küre şeklinde olan çatı] taşlar gibi birbirleriyle kemâl-i muvazene [tam bir denge] ve intizamla başbaşa verip, harika bir bina, fevkalâde bir san’at, göz ve dil gibi acip birer mucize-i kudret [Allah’ın kudret mu’cizesi] gösteriyorlar.
Eğer bu zerreler, şu âlemin ustasının emrine tâbi birer memur olmasalar, o vakit herbir zerre, umum o cesetteki zerrelere hem hâkim-i mutlak, [herşey üzerinde sınırsız egemenlik sahibi olan] hem herbirisine mahkûm-u mutlak, [her yönüyle mahkum olmak] hem herbirisine misil, [benzer] hem hâkimiyet noktasında zıt, hem yalnız Vâcibü’l-Vücuda [varlığı gerekli olan ve var olmak için hiçbir sebebe ihtiyacı bulunmayan Allah] mahsus olan ekser sıfâtın masdarı, [fiillerin asıl kökü] menbaı, [kaynak] hem gayet mukayyet, [kayıt altında, bağlı] hem gayet mutlak bir surette olmakla beraber, sırr-ı vahdetle [bir elden yönetilme ve bir birlik içinde olma sırrı] yalnız bir Vâhid-i Ehadin [bir olan ve birliği her bir şey üzerinde görülen Allah] eseri olabilen gayet muntazam bir masnu-u vâhidi [tek bir elden çıkmış sanat eseri] o hadsiz zerrâta [atomlar] isnad etmek—zerre kadar şuuru olan, bunun pek zâhir bir muhal, [bâtıl, boş söz] belki yüz muhal [bâtıl, boş söz] olduğunu derk [anlama, algılama] eder.
ÜÇÜNCÜ MUHAL [bâtıl, boş söz]
Eğer senin vücudun, Vâhid-i Ehad [bir olan ve birliği her bir şey üzerinde görülen Allah] olan Kadîr-i Ezelînin [herşeye gücü yeten, varlığının başlangıcı olmayıp zamanla sınırlı olmayan Allah] kalemiyle mektub
298
olmazsa ve tabiata, esbaba mensup matbû ise, o vakit senin vücudundaki bir hüceyre-i bedenden [bedeni oluşturan hücrecik] tut, birbiri içinde daireler misilli, [benzer] binler mürekkepler [belli şartların ve unsurların birleşmesinden oluşan] adedince tabiat kalıplarının bulunması lâzım gelir. Çünkü, meselâ bu elimizdeki kitap eğer mektub olsa, birtek kalem, kâtibinin ilmine istinad edip bütün onları yazar. Eğer o mektub olmazsa ve onun kalemine verilmezse, “Kendi kendine olmuş” denilse veya tabiata verilse, o vakit matbû kitap gibi herbir harfi için ayrı bir demir kalem lâzımdır ki, tab edilsin.
Nasıl ki, matbaada hurufat adedince demir harfler bulunur, sonra o harfler vücut bulur. O vakit birtek kaleme bedel, o hurufat adedince kalemler bulunması lâzım gelir. Belki o hurufat içinde—bazan olduğu gibi—küçük kalemle bir büyük harfte bir sayfa ince hatla yazılmış ise, binler kalem birtek harf için lâzım geliyor. Belki, birbirinin içine girip muntazam bir vaziyetle senin cesedin gibi bir şekil alıyorsa, o vakit herbir dairede, herbir cüz için, o mürekkebat [bir bütünü oluşturan parçalar] adedince kalıplar lâzım geliyor. Haydi, yüz muhal [bâtıl, boş söz] içinde bulunan bu tarzı mümkün desen dahi, bu muntazam san’atlı demir harfleri ve mükemmel kalıpları ve kalemleri yapmak için, yine birtek kaleme verilmezse, o kalemler, o kalıplar, o demir harflerin yapılması için, onların adetlerince yine kalemler, kalıplar ve harfler lâzım. Çünkü onlar da yapılmışlar ve onlar da muntazam san’atlıdırlar. Ve hâkezâ, müteselsilen [zincirleme bir şekilde] gittikçe gidecek.
İşte, sen de anla, bu öyle bir fikirdir ki, senin zerrâtın [atomlar] adedince muhâlât ve hurafeler, içinde bulunuyor. Ey muannid [inatçı] muattıl! [Allah’ı inkâr eden] Sen de utan, bu dalâletten [doğru yoldan sapmak, inkârcılık, inançsızlık] vazgeç.
ÜÇÜNCÜ KELİME: İktezathu’t-tabiat, yani, “Tabiat iktiza [bir şeyin gereği] ediyor, tabiat yapıyor.” İşte bu hükmün çok muhâlâtı var. Nümune için üçünü zikrediyoruz.
BİRİNCİSİ
Eğer mevcudatta, [var edilenler, varlıklar] hususan zîhayatta [canlı] görünen, basîrâne, [görerek] hakîmâne [bir maksat ve gayeye yönelik bir şekilde] olan san’at ve icad Şems-i Ezelînin [başlangıcı olmayan ve bütün varlıkları yokluk karanlığından varlık aydınlığına çıkaran Allah] kalem-i kader [kader kalemi] ve kudretine verilmezse, belki kör, sağır, düşüncesiz olan tabiata ve kuvvete isnad edilse, lâzım gelir ki, tabiat, icad için herşeyde hadsiz mânevî makine ve matbaaları bulundursun; veyahut herşeyde
299
kâinatı halk ve idare edecek bir kudret ve hikmet derc [yerleştirme] etsin. Çünkü, nasıl şemsin cilveleri ve akisleri, zemin yüzündeki zerrecik cam parçalarında ve katrelerde [damla] görünüyor. Eğer o misalî ve aksî güneşçikler semâdaki tek güneşe isnad edilmese, lâzım gelir ki, bir kibrit başı yerleşmeyen bir zerrecik cam parçasında tabiî, fıtrî [Allah’ın yaratılışa ait koyduğu kanunlar] ve güneşin hâsiyetlerine [özellik] mâlik, zâhiren küçük, mânen çok derin bir güneşin haricî vücudunu kabul ederek, zerrât-ı zücâciye [camı oluşturan atomlar] adedince tabiî güneşleri kabul etmek lâzım geldiği gibi; aynen bu misal gibi, mevcudat [var edilenler, varlıklar] ve zîhayat [canlı] doğrudan doğruya Şems-i Ezelînin [başlangıcı olmayan ve bütün varlıkları yokluk karanlığından varlık aydınlığına çıkaran Allah] cilve-i esmâsına [Allah’ın isimlerinin görüntüsü, yansıması] verilmezse, herbir mevcutta, hususan herbir zîhayatta, [canlı] hadsiz bir kudret ve irade ve nihayetsiz bir ilim ve hikmet taşıyacak bir tabiatı, bir kuvveti, adeta bir ilâhı, içinde kabul etmek lâzım gelir. Bu tarz-ı fikir [düşünce şekli] ise, kâinattaki muhâlâtın en bâtılı, en hurafesidir. Hâlık-ı Kâinatın [bütün âlemleri yaratan Allah] san’atını mevhum, [gerçekte olmadığı halde var sayılan] ehemmiyetsiz, şuursuz bir tabiata veren insan, elbette yüz defa hayvandan daha hayvan, daha şuursuz olduğunu gösterir.
İKİNCİ MUHAL [bâtıl, boş söz]
Eğer gayet intizamlı, mizanlı, [ölçü] san’atlı, hikmetli şu mevcudat, [var edilenler, varlıklar] nihayetsiz kadîr, hakîm [bilge; bilgili, iyi ahlâklı ve kâmil insan] bir zâta verilmezse, belki tabiata isnad edilse, lâzım gelir ki, tabiat, herbir parça toprakta, Avrupa’nın umum matbaaları ve fabrikaları adedince makineleri, matbaaları bulundursun, tâ o parça toprak, menşe ve tezgâh olduğu hadsiz çiçekler ve meyvelerin yetişmelerine ve teşkillerine medar [kaynak, dayanak] olabilsin. Çünkü, çiçekler için saksılık vazifesini gören bir kâse toprak, içine tohumları nöbetle atılan umum çiçeklerin birbirinden çok ayrı olan şekil ve heyetlerini teşkil ve tasvir edebilir bir kabiliyeti, bilfiil görülüyor. Eğer Kadîr-i Zülcelâle [kudreti her şeyi kuşatan ve sonsuz haşmet ve yücelik sahibi olan Allah] verilmezse, o vakit, o kâsedeki toprakta, herbir çiçek için mânevî, ayrı, tabiî bir makinesi bulunmazsa, bu hal vücuda gelemez. Çünkü tohumlar ise, nutfeler [memelilerin yaratıldığı su] ve yumurtalar gibi, maddeleri birdir. Yani, müvellidülmâ, [hidrojen] müvellidülhumuza, [oksijen] karbon, azotun
300
intizamsız, şekilsiz, hamur gibi halitasından [karışık halde olan, karışık] ibaret olmakla beraber; hava, su, hararet, ziya dahi, herbiri basit ve şuursuz ve herşeye karşı sel gibi bir tarzda gittiğinden, o hadsiz çiçeklerin teşkilleri ayrı ayrı ve gayet muntazam ve san’atlı olarak o topraktan çıkması, bilbedâhe [açık bir şekilde] ve bizzarure [ister istemez, zorunlu olarak] iktiza [bir şeyin gereği] ediyor ki, o kâsede bulunan toprakta, mânen Avrupa kadar, mânevî ve küçük mikyasta [ölçü] matbaaları ve fabrikaları bulunsun. Tâ ki, bu kadar hayattar kumaşları ve binler ayrı ayrı nakışlı [işleme] mensucatları [dokumalar] dokuyabilsin.
İşte, tabiiyyunların [her şeyin tabiatın tesiriyle meydana geldiğini iddia edenler] fikr-i küfrîleri [Allah’ı inkâr etme düşüncesi] ne derece daire-i akıldan [akıl dairesi] hariç saptığını kıyas et. Ve tabiatı mûcid [icad eden, yoktan var eden, Allah] zanneden insan suretindeki ahmak sarhoşlar “Mütefennin [bilgili, fen ilimlerine sahip] ve akıllıyız” diye dâvâ ettikleri halde, akıl ve fenden ne kadar uzak düştüklerini ve mümteni [imkansız] ve hiçbir cihetle mümkün olmayan bir hurafeyi kendilerine meslek ittihaz [edinme, kabullenme] ettiklerini gör, gül ve tükür!
Eğer desen: Mevcudat [var edilenler, varlıklar] tabiata isnad edilse böyle acip muhaller olur, imtinâ derecesinde müşkilât [kendisinde bulunan bir incelik, derinlik sebebiyle veya bir edebî san’attan dolayı mânâsı, düşünülmeden anlaşılamayacak derecede kapalı olan sözler] olur. Acaba Zât-ı Ehad [herbir varlıkta birliği tecelli eden Zât, Allah] ve Samede [Allah’ın hiçbir şeye muhtaç olmayıp herşeyin Kendisine muhtaç olması] verildiği vakit o müşkilât [kendisinde bulunan bir incelik, derinlik sebebiyle veya bir edebî san’attan dolayı mânâsı, düşünülmeden anlaşılamayacak derecede kapalı olan sözler] nasıl kalkıyor? Ve o suubetli [zorluk] imtinâ, o suhuletli [kolay] vücuba [Allah’ın varlığının zorunlu oluşu] nasıl inkılâp [büyük çaplı yenilikler, değişimler yapma] eder?
Elcevap: Birinci Muhalde, nasıl ki güneşin cilve-i in’ikâsı [görüntünün yansıması] kemâl-i suhuletle, [tam bir kolaylık] külfetsiz, en küçük zerrecik camdan tut, tâ en büyük bir denizin yüzüne kadar feyzini ve tesirini misalî güneşçiklerle gayet kolaylıkla gösterdikleri halde, eğer güneşten nisbeti kesilse, o vakit herbir zerrecikte tabiî ve bizzat bir güneşin haricî vücudu, imtinâ derecesinde bir suubetle [zorluk] olabilmesi kabul edilmek lâzım gelir. Öyle de, herbir mevcut, doğrudan doğruya Zât-ı Ehad [herbir varlıkta birliği tecelli eden Zât, Allah] ve Samede [Allah’ın hiçbir şeye muhtaç olmayıp herşeyin Kendisine muhtaç olması] verilse, vücub [Allah’ın varlığının zorunlu oluşu] derecesinde bir suhulet, [kolaylık] bir kolaylıkla ve bir intisap [bağlanma] ve cilve [görünme, yansıma] ile, herbir mevcuda lâzım herbir şey ona yetiştirilebilir.
Eğer o intisap [bağlanma] kesilse ve o memuriyet başıbozukluğa dönse ve herbir mevcut kendi başına ve tabiata bırakılsa, o vakit imtinâ derecesinde yüz bin müşkilât [kendisinde bulunan bir incelik, derinlik sebebiyle veya bir edebî san’attan dolayı mânâsı, düşünülmeden anlaşılamayacak derecede kapalı olan sözler] ve suubetle, [zorluk] sinek gibi bir zîhayatın, [canlı] kâinatın küçük bir fihristesi olan gayet harika
301
makine-i vücudunu [kâinatın küçük bir örneği olan vücut makinası] icad eden, içindeki kör tabiatın, kâinatı halk ve idare edecek bir kudret ve hikmet sahibi olduğunu farz etmek lâzım gelir. Bu ise bir muhal [bâtıl, boş söz] değil, belki binler muhaldir.
Elhasıl, [kısaca, özetle] nasıl ki Zât-ı Vâcibü’l-Vücudun [var olması mutlaka gerekli olan Zât, Allah] şerik ve nazîri [benzer] mümteni [imkansız] ve muhaldir; öyle de rububiyetinde [Allah’ın bütün varlık âlemini egemenliği, yaratıcılığı, idaresi ve terbiyesi] ve icad-ı eşyada [eşyaya vücut vermek] başkalarının müdahalesi, şerîk-i zâtî [doğrudan Allah’ın Zâtına ortak olma] gibi mümteni [imkansız] ve muhaldir.
Amma İkinci Muhaldeki müşkilât [kendisinde bulunan bir incelik, derinlik sebebiyle veya bir edebî san’attan dolayı mânâsı, düşünülmeden anlaşılamayacak derecede kapalı olan sözler] ise: Müteaddit [bir çok] risalelerde ispat edildiği gibi, eğer bütün eşya Vâhid-i Ehade [bir olan ve birliği her bir şey üzerinde görülen Allah] verilse, bütün eşya birtek şey gibi suhuletli [kolay] ve kolay olur. Eğer esbaba ve tabiata verilse, birtek şey umum eşya kadar müşkilâtlı [zor] olduğu, müteaddit [bir çok] ve kat’î burhanlarla [delil] ispat edilmiş. Bir burhanın [delil] hülâsası [esas, öz] şudur ki:
Nasıl ki bir adam, bir padişaha askerlik veya memuriyet cihetiyle intisap [bağlanma] etse, o memur ve o asker, o intisap [bağlanma] kuvvetiyle, yüz bin defa kuvvet-i şahsiyesinden [kişisel kuvvet] fazla işlere medar [kaynak, dayanak] olabilir. Ve padişahı namına, bazan bir şahı esir eder. Çünkü gördüğü işlerin ve yaptığı eserlerin cihazatını ve kuvvetini kendi taşımıyor ve taşımaya mecbur olmuyor. O intisap [bağlanma] münasebetiyle, padişahın hazineleri ve arkasındaki nokta-i istinadı [dayanak noktası] olan ordu, o kuvveti, o cihazatı taşıyor. Demek gördüğü işler, şahane olarak bir padişahın işi gibi ve gösterdiği eserler bir ordu eseri misilli [benzer] harika olabilir.
Nasıl ki karınca o memuriyet cihetiyle Firavun’un sarayını harap ediyor. Sinek o intisapla [bağlanma] Nemrut’u gebertiyor. Ve o intisapla, [bağlanma] buğday tanesi gibi bir çam çekirdeği, koca çam ağacının bütün cihazatını yetiştiriyor.Haşiye [dipnot] Eğer o intisap [bağlanma]
302
kesilse, o memuriyetten terhis edilse, yapacağı işlerin cihazatını ve kuvvetini, belinde ve bileğinde taşımaya mecburdur. O vakit, o küçücük bileğindeki kuvvet miktarınca ve belindeki cephane adedince iş görebilir. Evvelki vaziyette gayet kolaylıkla gördüğü işleri bu vaziyette ondan istenilse, elbette bileğinde bir ordu kuvvetini ve belinde bir padişahın cihazat-ı harbiye [savaş aletleri] fabrikasını yüklemek lâzım gelir ki, güldürmek için acip hurafeleri ve masalları hikâye eden maskaralar dahi bu hayalden utanıyorlar.
Elhasıl, [kısaca, özetle] Vâcibü’l-Vücuda [varlığı gerekli olan ve var olmak için hiçbir sebebe ihtiyacı bulunmayan Allah] her mevcudu vermek, vücub [Allah’ın varlığının zorunlu oluşu] derecesinde bir suhuleti [kolaylık] var. Ve tabiata icad cihetinde vermek, imtinâ derecesinde müşkül [zorluk] ve haric-i daire-i akliyedir. [akıl dairesinin dışında]
ÜÇÜNCÜ MUHAL [bâtıl, boş söz]
Bu Muhali izah edecek, bazı risalelerde beyan edilen iki misal:
BİRİNCİ MİSAL: Bütün âsâr-ı medeniyetle [medeniyetin meydana getirdiği eserler] tekmil [mükemmelleştirme, geliştirme] ve tezyin [süsleme] edilmiş, hâli [boş] bir sahrâda kurulmuş, yapılmış bir saraya gayet vahşî bir adam girmiş, içine bakmış. Binlerle muntazam san’atlı eşyayı görmüş. Vahşetinden, ahmaklığından, “Hariçten kimse müdahale etmeyip, o saray içinde o eşyadan birisi o sarayı müştemilâtıyla [içindekiler] beraber yapmıştır” diye taharrîye [araştırma] başlıyor. Hangi şeye bakıyor, o vahşetli aklı dahi kabil [mümkün] görmüyor ki, o şey bunları yapsın. Sonra, o sarayın teşkilât programını ve mevcudat [var edilenler, varlıklar] fihristesini ve idare kanunları içinde yazılı olan bir defteri görür. Çendan, [gerçi] elsiz ve gözsüz ve çekiçsiz olan o defter dahi, sair içindeki şeyler gibi, hiçbir kabiliyeti yoktur ki, o sarayı teşkil ve tezyin [süsleme] etsin. Fakat muztar [çaresiz] kalarak, bilmecburiye, [mecburen, zorunlu olarak] eşya-yı âhare [diğer varlıklar] nisbeten, kavânîn-i ilmiyenin [bilimsel kanunlar] bir ünvanı olmak cihetiyle, o sarayın mecmuuna bu defteri münasebettar [alâkalı, ilgili] gördüğünden, “İşte bu defterdir ki, o sarayı teşkil, tanzim ve tezyin [süsleme] edip bu eşyayı yapmış, takmış, yerleştirmiş” diyerek, vahşetini ahmakların, sarhoşların hezeyanına [boş söz, saçmalama] çevirmiş.
İşte, aynen bu misal gibi, hadsiz derecede misaldeki saraydan daha muntazam,
303
daha mükemmel ve bütün etrafı mucizâne [mu’cizeli bir şekilde] hikmetle dolu şu saray-ı âlemin [âlem sarayı] içine, inkâr-ı ulûhiyete [Cenâb-ı Allah’ı inkâr fikri] giden tabiiyyun [her şeyin tabiatın tesiriyle meydana geldiğini iddia edenler] fikrini taşıyan vahşî bir insan girer. Daire-i mümkinat [imkân alemi; varlığı ve yokluğu imkân dahilinde olan ve Allah tarafından yaratılan varlıklar âlemi] haricinde olan Zât-ı Vâcibü’l-Vücudun [var olması mutlaka gerekli olan Zât, Allah] eser-i san’atı [san’at eseri] olduğunu düşünmeyerek ve Ondan i’râz ederek, daire-i mümkinat [imkân alemi; varlığı ve yokluğu imkân dahilinde olan ve Allah tarafından yaratılan varlıklar âlemi] içinde, kader-i İlâhînin [Allah’ın belirlediği kader programı] yazar bozar bir levhası hükmünde ve kudret-i İlâhiyenin [Allah’ın güç ve iktidarı] kavânîn-i icraatına [kâinattaki, tabiattaki İlâhî icraat ve faaliyet kanunları] tebeddül [başkalaşma, değişme] ve tagayyür [başkalaşım, değişme] eden bir defteri olabilen ve pek yanlış ve hata olarak “tabiat” namı verilen bir mecmua-i kavânîn-i âdât-ı İlâhiye [Allah’ın kainata koyduğu, devam eden kanunların tamamı; İlâhî âdetler ve kanunların toplamı] ve bir fihriste-i san’at-ı Rabbâniyeyi [herşeyin Rabbi olan Allah’ın sanatlı bir şekilde yarattığı varlıkların fihristesi] görür. Ve der ki: “Madem bu eşya bir sebep ister. Hiçbir şeyin bu defter gibi münasebeti görünmüyor. Çendan [gerçi] hiçbir cihetle akıl kabul etmez ki, gözsüz, şuursuz, kudretsiz bu defter, rububiyet-i mutlakanın [Rablık, Allah’ın herbir varlığa yaratılış gayelerine ulaşmaları için muhtaç olduğu şeyleri vermesi, onları terbiye edip idaresi ve egemenliği altında bulundurması] işi olan ve hadsiz bir kudreti iktiza [bir şeyin gereği] eden icadı yapamaz. Fakat madem Sâni-i Kadîmi [ezelden beri var olan ve varlıkları sa’natlı bir şekilde yaratan Cenâb-ı Allah] kabul etmiyorum; öyleyse, en münasibi, ‘Bu defter bunu yapmış ve yapar’ diyeceğim” der. Biz de deriz:
Ey ahmaku’l-humakadan [ahmakların en ahmakı] tahammuk etmiş sarhoş ahmak! Başını tabiat bataklığından çıkar, arkana bak. Zerrattan [atomlar] seyyârâta [gezegenler] kadar bütün mevcudat, [var edilenler, varlıklar] ayrı ayrı lisanlarla şehadet ettikleri ve parmaklarıyla işaret ettikleri bir Sâni-i Zülcelâli [büyüklük ve haşmet sahibi olan ve her şeyi san’atlı bir şekilde yaratan Allah] gör. Ve o sarayı yapan ve o defterde sarayın programını yazan Nakkaş-ı Ezelînin [başlangıcı olmayan ve bütün varlıkları bir nakış halinde yaratan Allah] cilvesini gör, fermanına bak, Kur’ân’ını dinle, o hezeyanlardan [boş söz, saçmalama] kurtul.
İKİNCİ MİSAL: Gayet vahşî bir adam, muhteşem bir kışla dairesine girer. Gayet muntazam bir ordunun umumî, beraber talimlerini, muntazam hareketlerini görür. Bir neferin [asker] hareketiyle bir tabur, bir alay, bir fırka kalkar, oturur, gider, bir ateş emriyle ateş ettiklerini müşahede eder. Onun kaba, vahşî aklı, bir
304
kumandanın, devletin nizâmâtıyla [anlaşmazlık, çekişme] ve kanun-u padişahî [padişah kanunu] ile o kumandanın emrini, kumandasını anlamayıp inkâr ettiğinden, o askerlerin iplerle birbiriyle bağlı olduklarını tahayyül [hayal etme] eder. O hayalî ip ne kadar harikalı bir ip olduğunu düşünür, hayrette kalır.
Sonra gider, Ayasofya gibi gayet muazzam bir camie, Cuma gününde dahil olur. O cemaat-i Müslimînin, [Müslüman cemaat] bir adamın sesiyle kalkar, eğilir, secde ederek oturduklarını müşahede eder. Mânevî ve semâvî kanunların mecmuundan ibaret olan şeriatı ve Şeriat Sahibinin emirlerinden gelen mânevî düsturlarını [kâide, kural] anlamadığından, o cemaatin maddî iplerle bağlandığını ve o acip ipler onları esir edip oynattığını tahayyül [hayal etme] ederek, en vahşî, insan suretindeki canavar hayvanları dahi güldürecek derecede maskaralı bir fikirle çıkar, gider.
İşte, aynı bu misal gibi, Sultan-ı Ezel [hüküm ve saltanatı bütün zamanları kaplayan Allah] ve Ebedin hadsiz cünudunun [askerler] muhteşem bir kışlası olan şu âleme ve o Mâbûd-u Ezelînin [varlığının başlangıcı olmayan ve ibadete layık olan Allah] muntazam bir mescidi olan şu kâinata, mahz-ı vahşet [tam bir ilkellik] olan inkârlı fikr-i tabiatı [her şeyi tabiatın yarattığını kabul eden düşünce] taşıyan bir münkir [Allah’a inanmayan] giriyor. O Sultan-ı Ezelînin [hüküm ve saltanatı bütün zamanları kaplayan Allah] hikmetinden gelen nizâmât-ı kâinatın [kâinattaki düzenler] mânevî kanunlarını birer maddî madde tasavvur ederek ve saltanat-ı rububiyetin [Allah’ın bütün varlık âlemini kuşatan egemenliği] kavânîn-i itibariyesi [itibari kanunlar] ve o Mâbûd-u Ezelînin [varlığının başlangıcı olmayan ve ibadete layık olan Allah] şeriat-ı fıtriye-i kübrâsının, [Allah’ın yaratılışa koyduğu ve bütün varlıkların tabi olduğu büyük kanunlar] mânevî ve yalnız vücud-u ilmîsi [ilim halinde olan varlık] bulunan ahkâmlarını [hükümler] ve düsturlarını, [kâide, kural] birer mevcud-u haricî [gözle görülür şekilde maddî bir yapıya sahip olan] ve maddî birer madde tahayyül [hayal etme] ederek, kudret-i İlâhiyenin [Allah’ın güç ve iktidarı] yerine, o ilim ve kelâmdan gelen ve yalnız vücud-u ilmîsi [ilim halinde olan varlık] bulunan o kanunları ikame etmek ve ellerine icad vermek, sonra da onlara “tabiat” namını takmak ve yalnız bir cilve-i kudret-i Rabbâniye [Rabbânî kudret ve iradenin yansıması] olan kuvveti, bir zîkudret [kudretli, güçlü, kuvvetli] ve müstakil [bağımsız] bir kadîr telâkki [anlama, kabul etme] etmek, misaldeki vahşîden bin defa aşağı bir vahşettir.
Elhasıl, [kısaca, özetle] tabiiyyunların, [her şeyin tabiatın tesiriyle meydana geldiğini iddia edenler] mevhum [gerçekte olmadığı halde var sayılan] ve hakikatsiz, tabiat dedikleri şey, olsa olsa
305
ve hakikat-i hariciye [dış dünyaya ait gerçek] sahibi ise, ancak bir san’at olabilir, sâni [her şeyi mükemmel ve san’atlı bir şekilde yaratan Allah] olamaz. Bir nakıştır, [işleme] nakkaş [her bir varlığı nakışlı şekilde yaratan Allah] olamaz. Ahkâmdır, [hükümler] hâkim olamaz. Bir şeriat-ı fıtriyedir, [Allah’ın yaratılışa koyduğu, bütün varlıkların tabi olduğu kanunlar] şâri’ [kanun koyucu] olamaz. Mahlûk bir perde-i izzettir, [izzet ve büyüklüğün önündeki perde] hâlık [her şeyi yaratan Allah] olamaz. Münfail [fiilden etkilenen] bir fıtrattır, fâtır [benzeri bulunmayan şeyi harika üstün sanatıyla yaratan Allah] bir fâil [bir fiili gerçekleştiren; her işi mükemmel şekilde yapan, fiil sahibi Allah] olamaz. Kanundur, kudret değildir, kadîr olamaz. Mistardır, [birşeyin kaynağından çıkmasına yarayan âlet] masdar [fiillerin asıl kökü] olamaz.
Elhasıl: [kısaca, özetle] Madem mevcudat [var edilenler, varlıklar] var. Madem On Altıncı Notanın [bildiri] başında denildiği gibi, mevcudun vücuduna, taksim-i aklî [akıl ve fikir yoluyla bir konuyu bölümlere ayırmak] ile, dört yoldan başka yol tahayyül [hayal etme] edilmez. O dört cihetten üçünün—herbirinin üç zâhir muhallerle—butlanı kat’î bir surette ispat edildi. Elbette, bizzarure [ister istemez, zorunlu olarak] ve bilbedâhe, [açık bir şekilde] dördüncü yol olan vahdet [Allah’ın birliği] yolu, kat’î bir surette ispat olunuyor. O dördüncü yol ise, baştaki اَفِى اللهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَاْلاَرْضِ 1âyeti, şeksiz [şüphesiz] ve şüphesiz, bedâhet [açıklık] derecesinde, Zât-ı Vâcibü’l-Vücudun [var olması mutlaka gerekli olan Zât, Allah] uluhiyetini [İlâhlık] ve herşey doğrudan doğruya dest-i kudretinden [Allah’ın kudret eli] çıktığını ve semâvat ve arz kabza-i tasarrufunda [tasarrufu altında] bulunduğunu gösteriyor.
Ey esbabperest [sebeplere tapan] ve tabiata tapan biçare adam! Madem herşeyin tabiatı, herşey gibi mahlûktur; çünkü san’atlıdır ve yeni oluyor. Hem her müsebbep [sebep olunan şey, sebebin sonucu] gibi, zâhirî sebebi dahi masnudur. Ve madem herşeyin vücudu pek çok cihazat ve âletlere muhtaçtır. O halde, o tabiatı icad eden ve o sebebi halk eden bir Kadîr-i Mutlak [her şeye gücü yeten, sınırsız güç ve kudret sahibi Allah] var. Ve o Kadîr-i Mutlakın [her şeye gücü yeten, sınırsız güç ve kudret sahibi Allah] ne ihtiyacı var ki, âciz vesâiti [vasıtalar] rububiyetine [Allah’ın bütün varlık âlemini egemenliği, yaratıcılığı, idaresi ve terbiyesi] ve icadına teşrik etsin? Hâşâ! Belki doğrudan doğruya, müsebbebi [netice, eser, sebebin sonucu] sebep ile beraber halk ederek, cilve-i esmâsını [Allah’ın isimlerinin görüntüsü, yansıması] ve hikmetini göstermek için, bir tertip ve tanzim ile zâhirî bir sebebiyet, bir mukarenet [beraberlik, bir arada bulunma] vermekle, eşyadaki zâhirî kusurlara,
306
merhametsizliklere ve noksaniyetlere merci olmak için, esbab [sebebler] ve tabiatı dest-i kudretine [Allah’ın kudret eli] perde etmiş, izzetini [büyüklük, yücelik] o suretle muhafaza etmiş.
Acaba bir saatçi, saatin çarklarını yapsın, sonra saati çarklarla tertip edip tanzim etsin, daha mı kolaydır? Yoksa harika bir makineyi o çarklar içinde yapsın, sonra saatin yapılmasını o makinenin câmid [cansız] ellerine versin, tâ saati yapsın, daha mı kolaydır? Acaba imkân haricinde değil midir? Haydi, o insafsız aklınla sen söyle, sen hâkim ol.
Veyahut bir kâtip mürekkep, [belli şartların ve unsurların birleşmesinden oluşan] kalem, kâğıdı getirdi. Onunla kendi bizzat o kitabı yazsa daha mı kolaydır? Yoksa o kâğıt, mürekkep, [belli şartların ve unsurların birleşmesinden oluşan] kalem içinde, o kitaptan daha san’atlı, daha zahmetli, yalnız o tek kitaba mahsus olarak bir yazı makinesi icad etsin, sonra o şuursuz makineye “Haydi, sen yaz” desin de kendi karışmasın, daha mı kolaydır? Acaba yüz defa yazıdan daha müşkül [zorluk] değil midir?
Eğer desen: Evet, bir kitabı yazan makinenin icadı o kitaptan yüz defa daha müşküldür. Fakat o makine, aynı kitabın birçok nüshalarını yazmasına vasıta olmak cihetiyle, belki bir kolaylık var.
Elcevap: Nakkaş-ı Ezelî, [başlangıcı olmayan ve bütün varlıkları bir nakış halinde yaratan Allah] hadsiz kudretiyle, nihayetsiz cilve-i esmâsını [Allah’ın isimlerinin görüntüsü, yansıması] her vakit tazelendirmekle ayrı ayrı şekilde göstermek için, eşyadaki teşahhusları [belirlenme, maddi yapıya sahip olma] ve hususî simaları öyle bir surette halk etmiştir ki, hiçbir mektub-u Samedânî [Allah tarafından gönderilmiş birer mektup gibi, şuur sahiplerine İlâhî san’atı anlatan eser] ve hiçbir kitab-ı Rabbânî, [Allah’ın bu âlemde hakimiyetini ve Rablığını bir kitap gibi anlatan eseri, kâinat] diğer kitapların aynı aynına olamıyor. Alâküllihal, [her durumda] ayrı mânâları ifade etmek için, ayrı bir siması bulunacak.
Eğer gözün varsa, insanın simasına bak, gör ki: Zaman-ı Âdem‘den [Âdem Peygamberin (a.s.) zamanı] şimdiye kadar, belki ebede kadar, bu küçük simada, âzâ-yı esasîde [temel organlar] ittifakla beraber, herbir sima, umum simalara nisbeten, herbirisine karşı birer alâmet-i farikası [ayırt edici işaret] var olduğu kat’iyen [kesinlikle] sabittir. Bunun için, herbir sima ayrı bir kitaptır. Yalnız san’atın tanzimi için ayrı bir yazı takımı ve ayrı bir tertip ve telif [kaleme alma] ister. Ve maddelerini hem getirmek, hem yerleştirmek ve hem de vücuda lâzım olan herşeyi derc [yerleştirme] etmek için, bütün bütün başka bir tezgâh ister.
307
Haydi, farz-ı muhal [olmayacak birşeyi olacakmış gibi düşünme] olarak, tabiata bir matbaa nazarıyla baktık. Fakat bir matbaaya ait olan tanzim ve basmak, yani, muayyen intizamını kalıba sokmaktan başka, o tanzimin icadından, icadları yüz derece daha müşkül [zorluk] bir zîhayatın [canlı] cismindeki maddeleri aktâr-ı âlemden [âlemin dört bir yanı] mizan-ı mahsusla [özel ölçü] ve has bir intizamla icad etmek ve getirmek ve matbaa eline vermek için, yine o matbaayı icad eden Kadîr-i Mutlakın [her şeye gücü yeten, sınırsız güç ve kudret sahibi Allah] kudret ve iradesine muhtaçtır. Demek bu matbaalık ihtimali ve farzı, bütün bütün mânâsız bir hurafedir.
İşte bu saat ve kitap misalleri gibi, Sâni-i Zülcelâl, [büyüklük ve haşmet sahibi olan ve her şeyi san’atlı bir şekilde yaratan Allah] Kadîr-i Külli Şey, [her şeye gücü yeten, sonsuz kudret sahibi olan Allah] esbabı halk etmiş, müsebbebâtı [netice, eser, sebebin sonucu] da halk ediyor. Hikmetiyle, müsebbebâtı [netice, eser, sebebin sonucu] esbaba bağlıyor. Kâinatın harekâtının tanzimine dair kavânîn-i âdetullahtan [Allah’ın kâinata koyduğu tabiat kanunları] ibaret olan şeriat-ı fıtriye-i kübrâ-yı İlâhiyenin [kainattaki düzen ve intizamı sağlayan, bütün varlıkların tabi olduğu büyük, İlâhi kanunlar] bir cilvesini ve eşyadaki o cilvesine yalnız bir âyine [ayna] ve bir mâkes [yansıma yeri] olan tabiat-ı eşyayı, [varlıkların özelliği, tabiatı] iradesiyle tayin etmiştir. Ve o tabiatın vücud-u haricîye [dış dünya, görünen varlık âlemi] mazhar [erişme, nail olma] olan veçhini, [yön] kudretiyle icad etmiş ve eşyayı o tabiat üzerinde halk etmiş, birbirine mezc [karışma, bütünleşme] etmiş. Acaba gayet derecede mâkul ve hadsiz burhanların [delil] neticesi olan bu hakikatin kabulü mü daha kolaydır? Acaba vücub [Allah’ın varlığının zorunlu oluşu] derecesinde lâzım değil midir? Yoksa câmid, [cansız] şuursuz, mahlûk, masnu, [san’at eseri] basit olan o sebep ve tabiat dediğiniz maddelere, herbir şeyin vücuduna lâzım hadsiz cihazat ve âlâtı [aletler] verip hakîmâne, [bir maksat ve gayeye yönelik bir şekilde] basîrâne [görerek] olan işleri kendi kendilerine yaptırmak mı daha kolaydır? Acaba imtinâ derecesinde imkân haricinde değil midir? Senin o insafsız aklının insafına havale ediyoruz.
Münkir [Allah’a inanmayan] ve tabiatperest diyor ki: “Madem beni insafa davet ediyorsun. Ben de diyorum ki: Şimdiye kadar yanlış gittiğimiz yol hem yüz derece muhal, [bâtıl, boş söz] hem gayet zararlı ve nihayet derecede çirkin bir meslek olduğunu itiraf ediyorum. Sabık [daha önceden geçen] tahkikatınızdan, [araştırma, inceleme] zerre miktar şuuru bulunan anlayacak ki, esbaba, tabiata icad
308
vermek mümtenidir, [imkansız] muhaldir. Ve herşeyi doğrudan doğruya Vâcibü’l-Vücuda [varlığı gerekli olan ve var olmak için hiçbir sebebe ihtiyacı bulunmayan Allah] vermek vâciptir, zarurîdir. Elhamdü lillâhi ale’l-îmân1 deyip iman ediyorum.
“Yalnız bir şüphem var: Cenâb-ı Hakkın [Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve azamet sahibi yüce Allah] Hâlık [her şeyi yaratan Allah] olduğunu kabul ediyorum. Fakat bazı cüz’î [ferdî, küçük] esbabın ehemmiyetsiz şeylerde icada müdahaleleri ve bir parça medh ü senâ kazanmaları, saltanat-ı rububiyetine [Allah’ın bütün varlık âlemini kuşatan egemenliği] ne zarar verir? Saltanatına noksaniyet gelir mi?”
Elcevap: Bazı risalelerde gayet kat’î ispat ettiğimiz gibi, hâkimiyetin şe’ni, [belirleyici özellik] müdahaleyi reddetmektir. Hattâ, en ednâ [basit, aşağı] bir hâkim, bir memur, daire-i hâkimiyetinde [egemenlik, üstünlük, âmirlik dairesi] oğlunun müdahalesini kabul etmiyor. Hattâ, hâkimiyetine müdahale tevehhümüyle, [kuruntu] bazı dindar padişahlar, halife oldukları halde mâsum evlâtlarını katletmeleri, bu redd-i müdahale kanununun [hiç kimsenin karışmasını kabul etmeme kanunu] hâkimiyette ne kadar esaslı hükmettiğini gösteriyor. Bir nahiyede iki müdürden tut, tâ bir memlekette iki padişaha kadar, hâkimiyetteki istiklâliyetin [bağımsızlık] iktiza [bir şeyin gereği] ettiği men-i iştirak [ortaklığı kabul etmemek] kanunu, tarih-i beşerde [insanlık tarihi] çok acip hercümerc [alt üst olma] ile kuvvetini göstermiş.
Acaba âciz ve muavenete [yardım] muhtaç insanlardaki âmiriyet [âmirlik, yöneticilik] ve hâkimiyetin bir gölgesi bu derece müdahaleyi reddetmeyi ve başkasının müdahalesini men etmeyi ve hâkimiyetinde iştirak kabul etmemeyi ve makamında istiklâliyetini [bağımsızlık] nihayet taassupla [aşırı bağlılık, taraftarlık gösterme] muhafazaya çalışmayı gör; sonra, hâkimiyet-i mutlaka [sınırsız ve tam bir egemenlik] rububiyet [Allah’ın bütün varlık âlemini egemenliği, yaratıcılığı, idaresi ve terbiyesi] derecesinde; ve âmiriyet-i mutlaka [sınırsız ve tam bir âmirlik, yöneticilik] ulûhiyet [Cenab-ı Allah’ın ilâhlığı] derecesinde; ve istiklâliyet-i mutlaka [kesin ve sınırsız bağımsızlık] ehadiyet [Allah’ın birliğinin her bir varlıkta ayrı ayrı tecellî etmesi] derecesinde; ve istiğnâ-yı mutlak [hiçbir şeye kesinlikle muhtaç olmama] kadîriyet-i mutlaka [Cenâb-ı Hakkın gücünün sınırsız olarak her şeyde görünmesi] derecesinde bir Zât-ı Zülcelâlde, [büyüklük ve haşmet sahibi Allah] bu redd-i müdahale ve men-i iştirak [ortaklığı kabul etmemek] ve tard-ı şerik, [ortağı, ortaklığı reddetmek] ne derece o hâkimiyetin zarurî bir lâzımı ve vâcip bir muktezası [bir şeyin gereği] olduğunu, kıyas edebilirsen et.
309
Amma ikinci şık şüphen ki: Bazı esbab, [sebebler] bazı cüz’iyâtın [ferdler, küçük şeyler] bazı ubudiyetlerine [Allah’a kulluk] merci olsa, o Mâbûd-u Mutlak [ibadete layık tek varlık olan Allah] olan Zât-ı Vâcibü’l-Vücuda [var olması mutlaka gerekli olan Zât, Allah] müteveccih, [yönelen] zerrattan [atomlar] seyyârâta [gezegenler] kadar mahlûkatın ubudiyetlerinden [Allah’a kulluk] ne noksan gelir?
Elcevap: Şu kâinatın Hâlık-ı Hakîmi, [her şeyi bir maksat ve gayeye uygun ve yerli yerinde yaratan yaratıcı, Allah] kâinatı bir ağaç hükmünde halk edip, en mükemmel meyvesini zîşuur, [akıl ve şuur sahibi] ve zîşuurun [akıl ve şuur sahibi] içinde en câmi meyvesini insan yapmıştır. Ve insanın en ehemmiyetli, belki insanın netice-i hilkati [yaratılış neticesi] ve gaye-i fıtratı [yaratılış amacı] ve semere-i hayatı [hayatın netice ve faydaları] olan şükür ve ibadeti, o Hâkim-i Mutlak [herşey üzerinde sınırsız egemenlik sahibi olan] ve Âmir-i Müstakil, [bağımsız, hiçbir ortağı olmayan âmir, idareci] kendini sevdirmek ve tanıttırmak için kâinatı halk eden o Vâhid-i Ehad, [bir olan ve birliği her bir şey üzerinde görülen Allah] bütün kâinatın meyvesi olan insanı ve insanın en yüksek meyvesi olan şükür ve ibadetini başka ellere verir mi? Bütün bütün hikmetine zıt olarak, netice-i hilkati [yaratılış neticesi] ve semere-i kâinatı [kâinatın meyvesi] abes eder mi? Hâşâ ve kellâ, [asla] hem hikmetini ve rububiyetini [Allah’ın bütün varlık âlemini egemenliği, yaratıcılığı, idaresi ve terbiyesi] inkâr ettirecek bir tarzda, mahlûkatın ibadetlerini başkalara vermeye rıza gösterir mi? Hiç müsaade eder mi? Ve hem hadsiz bir derecede kendini sevdirmeyi ve tanıttırmayı ef’âliyle [fiiler, davranışlar] gösterdiği halde, en mükemmel mahlûkatının şükür ve minnettarlıklarını, tahabbüb [karşılıklı sevgi gösterme] ve ubudiyetlerini [Allah’a kulluk] başka esbaba vermekle kendini unutturup, kâinattaki makasıd-ı âliyesini [yüce maksatlar, gayeler] inkâr ettirir mi? Ey tabiatperestlikten vazgeçen arkadaş, haydi sen söyle.
O diyor: “Elhamdü lillâh, bu iki şüphem hallolmakla beraber, vahdâniyet-i İlâhiyeye [Allah’ın bir ve tek olması] dair ve Mâbûd-u Bilhak [hakkıyla ibadete layık olan Allah] O olduğuna ve Ondan başkaları ibadete lâyık olmadığına o kadar parlak ve kuvvetli iki delil gösterdin ki, onları inkâr etmek, güneşi ve gündüzü inkâr etmek gibi bir mükâberedir.” [büyüklük taslayarak doğruyu kabul etmeme]
ba
310
Hâtime
Tabiat fikr-i küfrîsini [Allah’ı inkâr etme düşüncesi] terk eden ve imana gelen zat diyor ki:
Elhamdü lillâh, benim şüphelerim kalmadı. Yalnız merakımı mucip [gerektirici] olan birkaç sualim var.
BİRİNCİ SUAL: Çok tembellerden ve târiküssalâtlardan [namaz kılmayı terk eden kimse] işitiyoruz. diyorlar ki: “Cenâb-ı Hakkın [Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve azamet sahibi yüce Allah] bizim ibadetimize ne ihtiyacı var ki, Kur’ân’da çok şiddet ve ısrarla, ibadeti terk edeni zecredip [sakındırma] Cehennem gibi dehşetli bir cezayla tehdit ediyor? İtidalli ve istikametli [doğru] ve adaletli olan ifade-i Kur’âniyeye [Kur’ân’ın kendine mahsus anlatım biçimi] nasıl yakışıyor ki, ehemmiyetsiz bir cüz’î [ferdî, küçük] hataya karşı nihayet şiddeti gösteriyor?”
Elcevap: Evet, Cenâb-ı Hak [Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve azamet sahibi yüce Allah] senin ibadetine, belki hiçbir şeye muhtaç değil. Fakat sen ibadete muhtaçsın; mânen hastasın. İbadet ise, mânevî yaralarına tiryaklar [ilaçlar] hükmünde olduğunu çok risalelerde ispat etmişiz. Acaba bir hasta, o hastalık hakkında, şefkatli bir hekimin ona nâfi [faydalı] ilâçları içirmek hususunda ettiği ısrara mukabil, hekime dese: “Senin ne ihtiyacın var, bana böyle ısrar ediyorsun?” Ne kadar mânâsız olduğunu anlarsın.
Amma Kur’ân’ın, terk-i ibadet [Allah’a kulluk etmeyi bırakma] hakkında şiddetli tehdidâtı [tehditler] ve dehşetli cezaları ise: Nasıl ki bir padişah, raiyetinin [halk] hukukunu muhafaza etmek için, âdi bir adamın, raiyetinin [halk] hukukuna zarar veren bir hatasına göre, şiddetli cezaya çarpar. Öyle de, ibadeti ve namazı terk eden adam, Sultan-ı Ezel [hüküm ve saltanatı bütün zamanları kaplayan Allah] ve Ebedin raiyeti [halk] hükmünde olan mevcudatın [var edilenler, varlıklar] hukukuna ehemmiyetli bir tecavüz ve mânevî bir zulüm eder. Çünkü, mevcudatın [var edilenler, varlıklar] kemalleri, Sânie [her şeyi mükemmel ve san’atlı bir şekilde yaratan Allah] müteveccih [yönelen] yüzlerinde tesbih ve ibadetle tezahür eder. İbadeti terk eden, mevcudatın [var edilenler, varlıklar] ibadetini görmez ve göremez. Belki de inkâr eder. O vakit, ibadet ve tesbih noktasında yüksek makamda bulunan ve herbiri birer mektub-u Samedânî [Allah tarafından gönderilmiş birer mektup gibi, şuur sahiplerine İlâhî san’atı anlatan eser] ve birer âyine-i esmâ-i Rabbâniye [bütün varlıkları idare, tedbir ve terbiye eden Allah’ın isimlerinin aynası] olan mevcudatı [var edilenler, varlıklar] âli [yüce] makamlarından tenzil [indirme] ettiğinden ve ehemmiyetsiz, vazifesiz, câmid, [cansız]
311
perişan bir vaziyette telâkki [anlama, kabul etme] ettiğinden, mevcudatı [var edilenler, varlıklar] tahkir [aşağılama] eder, kemâlâtını [faziletler, iyilikler, ahlâk ve huy güzellikleri] inkâr ve tecavüz eder.
Evet, herkes kâinatı kendi âyinesiyle görür. Cenâb-ı Hak, [Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve azamet sahibi yüce Allah] insanı kâinat için bir mikyas, [ölçü] bir mizan [ölçü] suretinde yaratmıştır. Her insan için, bu âlemden hususî bir âlem vermiş; o âlemin rengini, [rengârenk, süslü, parlak] o insanın itikad-ı kalbîsine [kalben inanma] göre gösteriyor. Meselâ, gayet meyus [ümitsiz] ve matemli [yaslı, hüzünlü] olarak ağlayan bir insan, mevcudatı [var edilenler, varlıklar] ağlar ve meyus [ümitsiz] suretinde görür. Gayet sürurlu [mutluluk] ve neş’eli, müjdeli ve kemâl-i neş’esinden [tam bir neşe] gülen bir adam, kâinatı neş’eli, güler gördüğü gibi; mütefekkirâne [gerçek nimet verici olan Allah’ı düşünürek] ve ciddî bir surette ibadet ve tesbih eden adam, mevcudatın [var edilenler, varlıklar] hakikaten mevcut ve muhakkak olan ibadet ve tesbihatlarını bir derece keşfeder ve görür. Gafletle veya inkârla ibadeti terk eden adam, mevcudatı, [var edilenler, varlıklar] hakikat-i kemâlâtına [mükemmelliklerin esası, gerçeği] tamamıyla zıt ve muhalif ve hata bir surette tevehhüm [kuruntu] eder ve mânen onların hukukuna tecavüz eder.
Hem o târiküssalât, [namaz kılmayı terk eden kimse] kendi kendine mâlik olmadığı için, kendi mâlikinin bir abdi olan kendi nefsine zulmeder. Onun mâliki, o abdinin hakkını onun nefs-i emmâresinden [hazır zevke düşkün ve insanı kötülüğe sevk eden duygu] almak için, dehşetli tehdit eder. Hem netice-i hilkati [yaratılış neticesi] ve gaye-i fıtratı [yaratılış amacı] olan ibadeti terk ettiğinden, hikmet-i İlâhiye [Allah’ın bütün âlemde gözettiği fayda ve gaye] ve meşiet-i Rabbâniyeye [Cenâb-ı Hakkın kendisine özel istek, arzu ve muradı] karşı bir tecavüz hükmüne geçer. Onun için cezaya çarpılır.
Elhasıl, [kısaca, özetle] ibadeti terk eden hem kendi nefsine zulmeder—nefis ise Cenâb-ı Hakkın [Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve azamet sahibi yüce Allah] abdi ve memlûküdür—hem [köle, kul] kâinatın hukuk-u kemâlâtına [İlâhî kemâlâtın bizden istediği haklar] karşı bir tecavüz, bir zulümdür. Evet, nasıl ki küfür, mevcudata [var edilenler, varlıklar] karşı bir tahkirdir; [aşağılama] terk-i ibadet [Allah’a kulluk etmeyi bırakma] dahi, kâinatın kemâlâtını [faziletler, iyilikler, ahlâk ve huy güzellikleri] bir inkârdır. Hem hikmet-i İlâhiyeye [Allah’ın bütün âlemde gözettiği fayda ve gaye] karşı bir tecavüz olduğundan, dehşetli tehdide, şiddetli cezaya müstehak olur.
İşte bu istihkakı [hak edilen pay] ve mezkûr [adı geçen] hakikati ifade etmek için, Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan, [açıklamaları mu’cize Kur’ân] mucizâne [mu’cizeli bir şekilde] bir surette o şiddetli tarz-ı ifadeyi [ifade etme tarzı] ihtiyar ederek, tam tamına hakikat-i belâgat [güzel ve özlü ifade gerçeği] olan mutabık-ı mukteza-yı hale [halin gereğine uygun] mutabakat ediyor.
312
İKİNCİ SUAL: Tabiattan vazgeçen ve imana gelen zat diyor ki: “Her mevcut, her cihette, her işinde ve herşeyinde ve her şe’ninde [belirleyici özellik] meşiet-i İlâhiyeye [Allah’ın dilemesi] ve kudret-i Rabbâniyeye [her bir varlığı terbiye ve idare eden Allah’ın kudreti] tâbi olması, çok azîm bir hakikattir. Azameti cihetinde dar zihinlerimize sıkışmıyor. Halbuki gözümüzle gördüğümüz bu nihayet derecede mebzuliyet, [bolluk] hem hilkat [yaratılış] ve icad-ı eşyadaki [eşyaya vücut vermek] hadsiz suhulet, [kolaylık] hem sabık [daha önceden geçen] burhanlarınızla [delil] tahakkuk [gerçekleşme] eden, vahdet [Allah’ın birliği] yolundaki icad-ı eşyada [eşyaya vücut vermek] nihayet derecede kolaylık ve suhulet, [kolaylık] hem nass-ı Kur’ân [Kur’ân’ın açık ve kesin hükmü] ile beyan edilen
مَا خَلْقُكُمْ وَلاَ بَعْثُكُمْ اِلاَّ كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ * 1
وَمَۤا اَمْرُ السَّاعَةِ اِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ * 2
gibi âyetlerin sarahaten [açıklık] gösterdikleri nihayet derecede kolaylık, o hakikat-i azîmeyi, [büyük gerçek] en makbul ve en mâkul bir mesele olduğunu gösteriyorlar. Bu kolaylığın sırrı ve hikmeti nedir?”
Elcevap: Yirminci Mektubun Onuncu Kelimesi olan وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ 3 beyanında, o sır gayet vâzıh [açık] ve kat’î ve mukni [ikna edici] bir tarzda beyan edilmiş. Hususan o mektubun zeylinde [ek] daha ziyade vuzuhla [açıklık] ispat edilmiş ki, bütün mevcudat, [var edilenler, varlıklar] Sâni-i Vâhide [bir ve tek olan ve herşeyi san’atla yaratan Allah] isnad edildiği vakit, birtek mevcut hükmünde kolaylaşır. Eğer Vâhid-i Ehade [bir olan ve birliği her bir şey üzerinde görülen Allah] verilmezse, birtek mahlûkun icadı bütün mevcudat [var edilenler, varlıklar] kadar müşkülleşir. Ve bir çekirdek, bir ağaç kadar suubetli [zorluk] olur.
Eğer Sâni-i Hakikîsine [her şeyin gerçek anlamda san’atkârı ve yaratıcısı olan Allah] verilse, kâinat bir ağaç gibi ve ağaç bir çekirdek gibi ve Cennet bir bahar gibi ve bahar bir çiçek gibi kolaylaşır, suhulet [kolaylık] peydâ eder.
313
Ve bilmüşahede [görerek ve gözlemleyerek] görünen hadsiz mebzuliyet [bolluk] ve ucuzluğun ve her nev’in suhûletle [kolaylık] kesret-i efradı [fertlerin çokluğu] bulunmasının ve kesret-i suhulet ve sür’atle muntazam, san’atlı, kıymetli mevcudatın [var edilenler, varlıklar] kolayca vücuda gelmesinin sırlarına medar [kaynak, dayanak] olan ve hikmetlerini gösteren yüzer delillerinden ve başka risalelerde tafsilen beyan edilen bir ikisine muhtasar [kısa] bir işaret ederiz.
Meselâ, nasıl ki yüz nefer [asker] bir zâbitin [subay] idaresine verilse, bir neferin [asker] yüz zâbitin [subay] idarelerine verilmesinden yüz derece daha kolay olduğu gibi; bir ordunun teçhizat-ı askeriyesi [askeri donanım] bir merkez, bir kanun, bir fabrika ve bir padişahın emrine verildiği vakit, adeta kemiyeten [sayıca, nicelik itibariyle] bir neferin [asker] teçhizatı kadar kolaylaştığı gibi, bir neferin [asker] teçhizat-ı askeriyesi [askeri donanım] müteaddit [bir çok] merkezlere, müteaddit [bir çok] fabrikalara, müteaddit [bir çok] kumandanlara havalesi de, adeta bir ordunun teçhizatı kadar kemiyeten [sayıca, nicelik itibariyle] müşkilâtlı [zor] oluyor. Çünkü birtek neferin [asker] teçhizatı için, bütün orduya lâzım olan fabrikaların bulunması gerektir.
Hem bir ağacın, sırr-ı vahdet [bir elden yönetilme ve bir birlik içinde olma sırrı] cihetiyle, bir kökte, bir merkezde, bir kanunla mevâdd-ı hayatiyesi [hayat için gerekli maddeler] verildiğinden, binler meyve veren o ağaç, bir meyve kadar suhuletli [kolay] olduğu bilmüşahede [görerek ve gözlemleyerek] görünür. Eğer vahdetten [Allah’ın birliği] kesrete [çokluk] gidilse, herbir meyveye lâzım mevâdd-ı hayatiye [hayat için gerekli maddeler] başka yerden verilse, herbir meyve bir ağaç kadar müşkilât [kendisinde bulunan bir incelik, derinlik sebebiyle veya bir edebî san’attan dolayı mânâsı, düşünülmeden anlaşılamayacak derecede kapalı olan sözler] peydâ eder. Belki ağacın bir enmûzeci [örnek] ve fihristesi olan birtek çekirdek dahi, o ağaç kadar suubetli [zorluk] olur. Çünkü bir ağacın hayatına lâzım olan bütün mevâdd-ı hayatiye [hayat için gerekli maddeler] birtek çekirdek için de lâzım oluyor.
İşte bu misaller gibi yüzler misaller var, gösteriyorlar ki, vahdette [Allah’ın birliği] nihayet derecede suhuletle [kolaylıkla] vücuda gelen binler mevcut, şirkte ve kesrette [çokluk] birtek mevcuttan daha ziyade kolay olur. Sair risalelerde bu hakikat iki kere iki dört eder derecede ispat edildiğinden, onlara havale edip, burada yalnız bu suhulet [kolaylık] ve kolaylığın ilim ve kader-i İlâhî [Allah’ın belirlediği kader programı] ve kudret-i Rabbâniye [her bir varlığı terbiye ve idare eden Allah’ın kudreti] nokta-i nazarında [bakış açısı] gayet mühim bir sırrını beyan edeceğiz. Şöyle ki:
Sen bir mevcutsun. Eğer Kadîr-i Ezelîye [herşeye gücü yeten, varlığının başlangıcı olmayıp zamanla sınırlı olmayan Allah] kendini versen, bir kibrit çakar gibi, hiçten, yoktan, bir emirle, hadsiz kudretiyle, seni bir anda halk eder. Eğer sen
314
kendini Ona vermezsen, belki esbab-ı maddiyeye [maddî sebepler] ve tabiata isnad etsen, o vakit sen, kâinatın muntazam bir hülâsası, [esas, öz] meyvesi ve küçük bir fihristesi ve listesi olduğundan; seni yapmak için kâinatı ve anâsırı [kâinattaki unsurlar, elementler] ince elekle eleyip hassas ölçülerle aktâr-ı âlemden [âlemin dört bir yanı] senin vücudundaki maddeleri toplamak lâzım gelir. Çünkü esbab-ı maddiye [maddî sebepler] yalnız terkip [birleşim, sentez] eder, toplar. Kendilerinde bulunmayanı hiçten, yoktan yapamadıkları, bütün ehl-i akıl [akıl sahibi kimseler] yanında musaddaktır. [doğrulanan] Öyleyse, küçük bir zîhayatın [canlı] cismini aktâr-ı âlemden [âlemin dört bir yanı] toplamaya mecbur olurlar. İşte vahdette [Allah’ın birliği] ve tevhidde ne kadar kolaylık ve şirkte ve dalâlette [doğru yoldan sapmak, inkârcılık, inançsızlık] ne kadar müşkilât [kendisinde bulunan bir incelik, derinlik sebebiyle veya bir edebî san’attan dolayı mânâsı, düşünülmeden anlaşılamayacak derecede kapalı olan sözler] var olduğunu anla.
İkincisi: İlim noktasında hadsiz bir suhulet [kolaylık] vardır. Şöyle ki:
Kader, ilmin bir nev’idir ki, herşeyin mânevî ve mahsus kalıbı hükmünde bir miktar tayin eder. Ve o miktar-ı kaderî, [Allah tarafından kader çerçevesinde takdir edilmiş, belirlenmiş ölçü] o şeyin vücuduna bir plân, bir model hükmüne geçer. Kudret icad ettiği vakit, gayet suhuletle, [kolaylıkla] o kaderî miktar üstünde icad eder. Eğer o şey muhit ve hadsiz ve ezelî bir ilmin sahibi olan Kadîr-i Zülcelâle [kudreti her şeyi kuşatan ve sonsuz haşmet ve yücelik sahibi olan Allah] verilmezse, sabıkan [bundan önce] geçtiği gibi, binler müşkilât [kendisinde bulunan bir incelik, derinlik sebebiyle veya bir edebî san’attan dolayı mânâsı, düşünülmeden anlaşılamayacak derecede kapalı olan sözler] değil, belki yüz muhâlât ortaya düşer. Çünkü o miktar-ı kaderî [Allah tarafından kader çerçevesinde takdir edilmiş, belirlenmiş ölçü] ve miktar-ı ilmî [İlâhî ilim ile belirlenen ölçü] olmazsa, binler haricî ve maddî kalıplar, küçücük bir hayvanın cesedinde istimal [çalıştırma, vazifelendirme] edilmek lâzım gelir.
İşte vahdette [Allah’ın birliği] nihayetsiz kolaylık ve dalâlette [doğru yoldan sapmak, inkârcılık, inançsızlık] ve şirkte hadsiz müşkilâtın [zor] bir sırrını anla, وَمَۤا اَمْرُ السَّاعَةِ اِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ 1 âyeti ne kadar hakikatli ve doğru ve yüksek bir hakikati ifade ettiğini bil.
ÜÇÜNCÜ SUAL: Eskiden düşman, şimdi dost olan mühtedî [hidâyete eren, iman eden] diyor ki: “Şu zamanda çok ileri giden feylesoflar diyorlar ki: ‘Hiçten, hiçbir şey icad edilmiyor ve hiçbir şey idam [hiçlik, yokluk] edilmiyor; yalnız bir terkip, [birleşim, sentez] bir tahlildir ki, kâinat fabrikasını işlettiriyor.'”
315
Elcevap: Nur-u Kur’ân [Kur’ân nuru] ile mevcudata [var edilenler, varlıklar] bakmayan feylesofların en ileri gidenleri bakmışlar ki, tabiat ve esbab [sebebler] vasıtasıyla bu mevcudatın [var edilenler, varlıklar] teşekkülât [oluşumlar] ve vücutlarını—sabıkan ispat ettiğimiz tarzda—imtinâ derecesinde müşkilâtlı [zor] gördüklerinden, iki kısma ayrıldılar.
Bir kısmı Sofestâî [kâinatın Yaratıcısını kabul etmemek için herşeyi, hattâ kendini dahi inkâr eden bir felsefî ekole bağlı kimse] olup, insanın hassası olan akıldan istifa ederek, ahmak hayvanlardan daha aşağı düşerek, kâinatın vücudunu inkâr etmeyi, hattâ kendilerinin vücutlarını dahi inkâr etmesini, dalâlet [doğru yoldan sapmak, inkârcılık, inançsızlık] mesleğinde esbab [sebebler] ve tabiatın icad sahibi olmalarından daha ziyade kolay gördüklerinden, hem kendilerini, hem kâinatı inkâr edip cehl-i mutlaka [sonsuz bir cahillik] düşmüşler.
İkinci güruh bakmışlar ki, dalâlette, [doğru yoldan sapmak, inkârcılık, inançsızlık] esbab [sebebler] ve tabiat mûcid [icad eden, yoktan var eden, Allah] olmak noktasında, bir sinek ve bir çekirdeğin icadı, hadsiz müşkilâtı [zor] var. Ve tavr-ı aklın [akıl ölçüsü, akıl çizgisi] haricinde bir iktidar iktiza [bir şeyin gereği] ediyor. Onun için, bilmecburiye, [mecburen, zorunlu olarak] icadı inkâr ediyorlar, “Yoktan var olmaz” diyorlar. Ve idamı da muhal [bâtıl, boş söz] görüyorlar, “Var yok olmaz” hükmediyorlar. Yalnız, harekât-ı zerrat [zerrelerin, atomların hareketleri] ile, tesadüf rüzgârlarıyla bir terkip [birleşim, sentez] ve tahlil ve dağılmak ve toplanmak suretinde bir vaziyet-i itibariye [göreceli bir durum] tahayyül [hayal etme] ediyorlar.
İşte, sen gel, ahmaklığın ve cehaletin en aşağı derecesinde, en yüksek akıllı kendini zanneden adamları gör! Ve dalâlet, [doğru yoldan sapmak, inkârcılık, inançsızlık] insanı ne kadar maskara ve süflî [alçak] ve eçhel yaptığını bil, ibret al.
Acaba her senede dört yüz bin envâı [tür] birden zemin yüzünde icad eden; ve semâvat ve arzı altı günde halk eden; ve altı haftada, her baharda, kâinattan daha san’atlı, hikmetli, zîhayat [canlı] bir kâinatı inşa [Allah’ın bir varlığı farklı şeylerden yaratması, vücuda getirmesi] eden bir kudret-i ezeliye, [Allah’ın ezelden beri var olan sonsuz kudreti] bir ilm-i ezelînin [Allah’ın herşeyi ve bütün zamanları kuşatan sonsuz ilmi] dairesinde plânları ve miktarları taayyün [belirleme] eden mevcudat-ı ilmiyeyi, [Allah’ın ilim dairesindeki varlıklar] göze göstermeyen bir ecza [bir bütünü oluşturan parçalar, kısımlar] ile yazılan ve görünmeyen bir yazıyı göstermek için sürülen bir ecza [bir bütünü oluşturan parçalar, kısımlar] misilli, [benzer] gayet kolay o mâdûmât-ı hariciye [maddeten yok olan ancak ilim plânında var olan şeyler] olan mevcudat-ı ilmiyeye [Allah’ın ilim dairesindeki varlıklar] vücud-u haricî [dış dünya, görünen varlık âlemi] vermeyi o kudret-i ezeliyeden [Allah’ın ezelden beri var olan sonsuz kudreti] uzak görmek ve icadı inkâr etmek, evvelki güruh olan Sofestâîlerden [kâinatın Yaratıcısını kabul etmemek için herşeyi, hattâ kendini dahi inkâr eden bir felsefî ekole bağlı kimse] daha ziyade ahmakane ve cahilânedir. [cahilce, bilgisizce]
316
Bu bedbahtlar, âciz-i mutlak [güçsüzlüğü sınırsız olan] ve yalnız bir cüz-ü ihtiyarîden [insandaki çok az seçim gücü, irade] başka ellerinde olmayan, firavunlaşmış kendi nefisleri hiçbir şeyi idam [hiçlik, yokluk] ve yok edemediklerinden ve hiçbir zerreyi, bir maddeyi hiçten, yoktan icad edemediklerinden ve güvendikleri esbab [sebebler] ve tabiatın ellerinde hiçten icad gelmediği cihetle, ahmaklıklarından diyorlar: “Yoktan var olmaz, var da yok olmaz” deyip, bu bâtıl ve hata düsturu [kâide, kural] Kadîr-i Mutlaka [her şeye gücü yeten, sınırsız güç ve kudret sahibi Allah] teşmil etmek [yayma, genişletme] istiyorlar.
Evet, Kadîr-i Zülcelâlin [kudreti her şeyi kuşatan ve sonsuz haşmet ve yücelik sahibi olan Allah] iki tarzda icadı var:
Biri ihtirâ’ [bir şeyin hiçten, yaratılması] ve ibdâ’ [var etme] iledir. Yani hiçten, yoktan vücut veriyor ve ona lâzım herşeyi de hiçten icad edip eline veriyor.
Diğeri inşa [Allah’ın bir varlığı farklı şeylerden yaratması, vücuda getirmesi] ile, san’at iledir. Yani, kemâl-i hikmetini [Allah’ın herşeyi eksiksiz bir hikmetle yapması] ve çok esmâsının cilvelerini göstermek gibi çok dakik [derin ve ince] hikmetler için, kâinatın anâsırından [kâinattaki unsurlar, elementler] bir kısım mevcudatı [var edilenler, varlıklar] inşa [Allah’ın bir varlığı farklı şeylerden yaratması, vücuda getirmesi] ediyor; her emrine tâbi olan zerratları [atomlar] ve maddeleri, rezzâkiyet kanunuyla onlara gönderir ve onlarda çalıştırır.
Evet, Kadîr-i Mutlakın [her şeye gücü yeten, sınırsız güç ve kudret sahibi Allah] iki tarzda, hem ibdâ’, [var etme] hem inşa [Allah’ın bir varlığı farklı şeylerden yaratması, vücuda getirmesi] suretinde icadı var. Varı yok etmek ve yoğu var etmek en kolay, en suhuletli, [kolay] belki daimî, umumî bir kanunudur. Bir baharda, üç yüz bin envâ-ı zîhayat [canlı türleri] mahlûkatın şekillerini, sıfatlarını, belki zerratlarından [atomlar] başka bütün keyfiyat ve ahvallerini [durumlar] hiçten var eden bir kudrete karşı “Yoğu var edemez” diyen adam, yok olmalı!
Tabiatı bırakan ve hakikate geçen zat diyor ki: “Cenâb-ı Hakka [Hakkın ta kendisi olan sonsuz şeref ve azamet sahibi yüce Allah] zerrat [atomlar] adedince şükür ve hamd ve senâ ediyorum ki, kemâl-i imanı [tam ve mükemmel bir iman] kazandım, evham ve dalâletlerden [doğru yoldan sapmak, inkârcılık, inançsızlık] kurtuldum ve hiçbir şüphem de kalmadı. Elhamdü lillâhi alâ dîni’l-İslâm ve kemâli’l-îmân.”1 [İslâm dinini ve kusursuz bir imanı nasip ettiği için Allah’a hamd olsun]
سُبْحَانَكَ لاَ عِلْمَ لَنَۤا اِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ * 2